|
     
1986 - 1990
Cyfnod o greu gwin cartref yn 'Cynwyd' (un
'n'!), 4 Stryd y Rhos, Rhuthun - Gehena o dy a'r gwin mor gryf ag y dymunwn iddo
fod.
Arbrofi gyda'r Gynghanedd Gadwynog.
Ysgawen Mewn Mynwent (Yr Adferwr, Hydref, 1986)
Y Bedol (Papur Bro Rhuthun a'r Cylch; Hydref 1986
Testament yr Heuwr (Barddas, Chwefror 1987)
Claf o Gariad (Y Faner, Mawrth 6ed, 1987)
Rebel Mewn Siwt (Mai 1987)
I Eirian (Barddas, Chwefror 1989)
Dwy Genhedlaeth (Barddas, Chwefror 1989)
Tecwyn Lloyd (Eisteddfod Llangwm, 1988. Hefyd Barddas, Chwefror, 1989)
Saunders Lewis (Barddas, Ebrill 1989. Tlws WD Williams)
Y Gynghanedd (Barddas, Ebrill 1990)
Gwreichion (Barddas, Medi 1990)
Amser (Barddas, Medi 1990)
Wrth Gyfaill (Barn, Hydref 1990)
Gwelais dorllwyth ei ffrwythau'n glystyrau glas,
yr aeron duon yn dew,
yn ddudew eu haddewidion,
a draig o hydref gwaedrudd
yn distaw feichiogi'r ysgawen.
Berwai i'r mêr o'r byw a'r marw;
gogoniant y geni a lliw'r mwrning
yn batrwm arni,
bod a darfod law yn llaw mewn llan-
yn briodas ysbrydol o'r byw a'r gwyw.
Mae bôn ysgawen amryliw
yn sugno marwolaeth
gwerin Duw i'r grawn duon
a gwerinos i'r grawnwin.
Dagrau ar frigau digrin yn crynhoi,
y crino a'r creu yn cordeddu
fel cwyr diaddurn.
Ac yn y dagrau roedd oesoedd,
bydoedd o wybodaeth,
yr had a geir mewn brawdgarwch
a chyfrinach yr anadl -
yr anadl sy'n troi'r esgyrn sychion
yn aeron iraidd,
a'r wylo'n orfoledd.
Yn y demi-jon
mae'r torllwyth o ffrwythau'n
barod am y burum.
Daw! Fe ddaw anadliad i drwyth yr ysgawen,
a'r un anadl hono'n aileni calonau;
un anadl - yna canoedd
o grombil chwil y pedwar chwart.
Er y claddu,
draciwleiddiwyd her y coluddion -
mae'r marw difarw ymhob diferyn
a'r huno'n dihuno heno yn y swigod nwy
wrth i hanes eplesu
a'r ffrwtian yn gyffro eto -
yn ddiwygiad yfadwy!
Hir oes, chwi oroeswyr!
Yfaf eich gwin gwerinol a byddaf byw!
Dygwch i mi fy nhroedigaeth
a'r ailenedigaeth hono
fydd ailenedigaeth ein cenedlaethau,
a thrwy hyn cyflun yw'r cylch.
Proffwydwch, dawnsiwch, myn Duw,
yn fy ngholuddion angladdol a bydol!
Chwi ysgerbydau diangau,
dihangwch o glydwch y gwaelodion,
digonwch fy nghalon
a dygwch i mi fy ailenedigaeth
yn y wyllt filltir sgwar.
I'r dianadl, di-wraidd, mewn dinas wâr:
Vouvray, Beaujolais a phlonc Loire!
(Papur Bro Rhuthun a'r Cylch, ar ei phenblwydd yn ddeg oed.)
Po dduaf fo'r nos afiach, - po dwyllaf
Fo cwymp dall fy llinach,
Haner nos mae'r seren fach
Yn glaerwen - yn ddisgleiriach!
Rwy'n hen, cyn dyfod henaint.
Rwy'n darfod cyn dyfod haint.
Nid fy eiddo i yw medi'r mor o yd.
Mae tymor i'r hadau a thymor i'r hafau hefyd.
Fi biau bywyd!
Y bywyn - nid y grawn crin - sy'n llunio llinach.
Gwynnach i mi na'r sypiau gwenith yw lledrith y llaw
sy'n hau i alaw a chyfalaw y glaw a'r gwynt yn y glyn.
Ar ben rhyw dalar unig o'r ddaear
lle nad yw'r braenar yn brin
edwinaf cyn dyfod henaint.
A gwelaf fyddin o felinwyr a medelwyr y diawl
yn hawlio cynhaeaf melyn y peiswyn a'r grawn,
fel Pwyll a'i gwn yn sbeilio pill y gwanwyn,
fel eigionau o lygod yn mwynhau yd Manawydan
neu genfaint o foch yn rhochian ar y tir rhent.
Tyrent yn fwlturaidd eu byd eiddig
i fedi bywyd heddiw, a dwyn yr yd
a chnwd anrhydedd.
Och! Saith och!
Nid yn yr adwy y safent hwy (Seintiau ein hoes!)
ond ar hen lorpiau'r drol
yn gwichian mewn cyfeddach losgachol.
Och! Saith och!
Chwythu a thuchan gan ddwyn y gwanwyn,
gan foddi'r haf,
gan feddwi'r hil.
Ond dyna fo!
Nid fy eiddo i yw medi'r mor o yd.
Ennyd hirfaith cyn darfod ohonof
i gofio'n gyfan y cyfanwaith - y gwaith yn y gwynt,
y gwynt a'r glaw;
dwy law'n pendilio had,
dwy fraich yn adfer hil,
fy maich yn trymhau a thrymhau
a had tynghedu oedd ddoe'n blu
heddiw'n blwm.
Heddiw, fy ngwen yw f'eiddo.
Rwy'n hen, cyn dyfod henaint.
Marw'r rwyf, a hyn yw 'mraint.
Neithiwr, ar ol dinoethi dy swildod di
a llithro dan gynfasau llathraidd i'r cuddfannau cwyr,
'rol llwyr ymladd, fel gwadd ar benrhyn hunell,
dihunwyd arswyd ynof i, ond roedd hi'n rhy hwyr.
Synhwyrais gusan arall yn ein Hafallon
a hono'n ein gwahanu yn lle ein huno'n llwyr,
rhywle yng Ngethsemane'r menydd daeth llofrudd * i'n lloc
a'i fryd ar dolcio cawg y diliau cwyr.
Hwyrach mai dau gywely yw angau a chenhedlu nawr;
dy gasau'n uniad o gusanau na wahenir ennyd,
dy garu'n ein gwahanu a'n hysgaru yn nawns y gwaed,
a'r gwyw a'r byw ar wely-angau bywyd.
Ein mynd a'n dod am ennyd yn diodi'i gilydd,
Oni wyddost, 'nyweddi, mai fi yw dy ddienyddiwr?
Yr angel yn genhedlwr angau, a'r hadau'n erydu,
a'th fru'n diferu'n gyforiog o ddagrau crogwr?
Hwren garpiog yw Heno, yn feichiog o afiechyd,
a'r crud a fu'n fywyd sy'n fedd, f'anhunedd, fy ngwen!
Ynom mae angau ynghwsg a'r Anghenfil yn disgwyl
gwyl dy gwymp - a'r awr y bydd ei dymp ar ben.
(* Y clefyd AIDS)
O dan y siwt
mae mellt ofnau
yn sigo'r colofnau,
clud.
O dan y wên denau, gadwynog
mae adenydd o dân a chogau
a lluchedau ar chwal
a chalon onest yn ymestyn am aer.
O dan fy siwt lwyd
mae breuddwydion aflonydd
fel chwa newydd
yn chwipio'r nos.
O dan y mor pwyllgorau
mae ffiws denau
o dân yn llosgi,
llosgi,
ond heb losgi'n llwyr.
O dan fy siwt o dwyll
(a nillad parch o gelwydd du)
mae sgrech anarchydd
wedi'i fygu
ymysg y gwreichion erchyll,
ymysg y colofnau mân.
Yn fy nhawelwch canaid
mae llef hen elyn;
yn fy nghrys gwyn
mae fy nghroes goch;
o fewn fy nghlochdar parchus
wyf blentyn yn chwarae;
o fewn fy "Ie!" lofr
mae fy "Na!" ieuanc,
ac o fewn y llanc hwn
mae gwallgofrwydd y lloer.
O fewn y distawrwydd
storm.
Un dyn, dau wyneb:
monswn o rebel mewn siwt.
(Gwahoddiad i fy Mhriodi)
Cymer fi, cymer fy haf; - cymer fwy,
Cymer fi a'm gaeaf;
Cymer, ac fe'th gymeraf;
Dywed y gwnei - a dwed 'Gwnaf!'
Hi ei hun,
yn wraig dros ei phedwar ugain
draw a agorodd y drws.
Hi ei hun,
y weddw,
a wahoddodd y llencyn i'w hystafell lom;
hi ei hun.
Yntau'n fawr hyn na phlentyn,
yn ddyn heb iddo hanes,
a welodd ei mynwes fel llanw'r môr,
a gwelodd fwy - gwelod ei fam.
Hon a'i chenhedlaeth a'i gwnaeth,
hon a luniodd ac a genhedlodd ei gnawd,
ac wedi'i arwisgo â gwaed yr esgor
a dihuno'r cnawd a wahanwyd,
rhoddodd ei chwymp a'i gwewyr iddo
ac anadl ei thymp i'w genhedlaeth ef.
Mor wyn oedd ei gwallt morwynol
iddo ef yn ddyn o'r ddinas
ac yn was i gnawd.
A heb air o'i ben
rheibiodd y ddoli rwber
o wraig dros ei phedwar ugain
nes i'w hwylofain ddiasbedain
drwy oesoedd a bydoedd a ffatrioedd tranc.
yntau'n ifanc yn ei ffustio'n nwyfus
nes hollti'i chorff bregus a brau fel glaswelltyn
a charthu, wedyn, i'w chroth ei hadau;
y groth a luniodd ac a genhedlodd ar ei gnawd.
Clywaf, a gwelaf ei gwaedd,
ond ni wylaf,
oblegid hi ei hun,
yn wraig dros ei phedwar ugain
draw a agorodd y drws.
(Englynion cyfarch 'Llywarch', Bardd y Gadair, Eisteddfod Llangwm,
Mehefin 1988. Sgwennodd am effaith y mewnlifiad ar Landderfel.)
Gwelaist dy wlad yn gwelwi - a gwelaist
â'th galon ar hollti
mor wag oedd ei marw hi.
Ei marw fel fflam Urien - yn marw,
a'r marw'n anorffen;
mor fyw yw ein marw hen.
Wyt hen, Lywarch, wyt unig - anadliad
dy genhedlaeth seisnig
a thlawd. Wyt ddetholedig.
Dethol a digymdeithas, - difeibion
diddynion dy ddinas;
y Dre Wen, mwyach, heb dras.
Bastardiaith, nid iaith dy dad, - yw'r Gymraeg;
mae'r iaith mwy'n gyfieithiad
a'th hil yn un erthyliad.
Erthyl yw'r pen a borthi - ac erthyl
o garthion a gleddi
yn nos ein Llandderfel ni.
Cannwyll tan lach drycinoedd - a'i gwawr hi
Yn rhy gryf i'r miloedd.
I'r frwydr, rhy fawr ydoedd,
Rhy Gymreig i Gymru oedd.
Ei phlant cyfoes ac oesol - a enir
Ohoni'n dragwyddol:
Dail llên ar dderwen y ddôl,
A hi'n ifanc, hynafol.
1. Creu
Draw,
gwelaf dren
mewn gorsaf
dan eira'n gaeth, tan glo,
a than yr amdo'n barlys o rew.
"Un dydd," medd taniwr y tren
a'i drem ar ysgawen draw,
fe dry'r brigau sychion hyn yn aeron iraidd!"
Draw, ar ben y berth, dacw lygedyn melynwyn
yn fflam o aileni
a cholomen ddinam a fu'n cardota am dir
yn stwyrian yn y distawrwydd wrth wneud ei nyth.
Dacw eginyn planhigyn yn agor,
fel murmur o olau'n meirioli gafael y gaeaf
ac yng ngwyll y goedwig angau, llygedyn arall
yn dadmer y fyddin gonifferaidd,
un bore hir,
a hi'n bwrw haul.
Mi welaf yr olwynion ar y rheiliau yn gwreichioni ymylon a lon
ac yn cynnau cenedl,
a draw, lle bu'r gawod o ser, y dadmer yn dirf!
Clychau'r dref yn tincial ochor draw:
fe'u clywaf hwy'n atseinio'r drin
a chyfrinach forwynol
y gyrrwr, y taniwr a'r llumanwr mwyn.
Arhosaf o fewn yr orsaf, ennyd.
Crensian esgidiau-loncian yn pystylad ar lon
ac oernad rwygol aradr eira.
Ffatrioedd yn gwallgofi tan graffiti'r ieuanc,
pob slogan yn riddfan rhugl
a phob sgribl yn sgrech.
Wybren yn dadebru
a'r pibonwy'n diferu ar dir ein hamynedd
yn fysedd ar fwrdd
neu dadwrdd drymiau dawns,
neu fwledi'n cofleidio cyrff.
Blociau o fflatiau'n dihuno yn hafflau'r haul;
cryndodau gwingllyd ceir yn cynhesu
ac oernadu seiren ar ol seiren yn llenwi'r dref -
a'r cyfan yn datgan
fod un
yn dadlaith ohoni hi ei hun
genhedlaeth newydd.
2. Dileu
"Edrychwch drwy'r ffenestri!"
Uchod, mae'r mynydd du'n diferu o dan
a'r hogiau'n ei ffyrnig ddiwel dros y ddaear
gan lygadu'r egin a'r Mehefin y tu hwnt i'r heth.
Ein geni ddoe ohoni hi'r Famddaear yn noeth,
yn benboethiaid,
heb fresys, heb grys ar groen!
'Does dim yn eiddo i ni,
na phiano na ffenestr na ffôn,
a 'dydi'r llestri pridd yn ddim ond rhai dros dro;
'dydi cyfreithlondeb y dderbyneb yn ddim
mwy na gweithredoedd neu gytundeb y ty.
Ar fenthyg mae'r egin a'r grug
a brych pydredig y groth,
benthyciwyd i ni ein breuddwydion,
nid yw'n coluddion ond clai.
Nid oes einioes yn eiddo i neb,
na gwas na chaethwas na'r un forwyn chwaith,
nac enaid wedi'i lurgunio gan genedl,
nac un anifail genetig wedi'i gynaeafu.
Y ddaear bia'r bywyd i gyd sy'n ei gwely gwâr!
ninnau ei lletywyr esgeulus yn ei gwylad
a hithau'n gwelwi.
Ei gwarchod a wnawn am brynhawn ein hoes
fel y Winllan honno a roddwyd i'n gofal gynt.
A phwy yw perchen y ddaear ond y dyfodol pellennig:
y grym yn y groth,
ein hyfory niferus?
Hyn yw'n heiddo, nid heddiw.
Llunio'r yfory yw ein difyrrwch,
ein heiddo a'n meddiant,
a'i lunio
drwy greu,
dileu
ac adeiladu.
Oblegid ni yw etifeddion y tân a lysg yr hil
o'i gaeaf i'w haf hi,
a'i thraddodi o genhedlaeth i genhedlaeth.
Onid oblegid y blagur y tasgwn y tân ohonom
yn gawod, uchod ar y mynydd du
lle buom yn dileu'r heth, y banadl a'r eithin
a gwreichioni'r grug?
Ac yna, wedi diffodd ohonom fel cannwyll,
dychwelwn i'r ddaear yn noeth
ac yn oer,
heb fresys na chrys na chroen!
3. Dileu (eilwaith)
Môr o law'n gorthrymu'r wlad,
yn dirlithriad ar lethrau,
yna, eiliad o dawelwch.
O 'mlaen ar y cledrau saif maen mud
yn fur rhyngom a'n hyfory.
Clywch! Dacw'r taniwr yn galw'r gofaint i wneud gyrdd!
Gwneud i ddadwneud a wnawn,
a dadwneud i ddadeni wedyn.
Af i ganlyn y gwyr ifanc i efail
y fro sy'n goleuo gwlad.
Braich ar ôl braich yn rhannu ffurfafen o wreichion
i'n calonnau clyd, a'r fflam yn llamu ym mhob corff!
Troi, i ddychwelyd i'r trên:
'Y tren olaf adref!'
yn swn trosolion ac ergydion gyrdd.
Miwsig cyntefig grwp mewn tafarn
yn torri difaterwch hynafgwyr
yn seibiau oerion o ddistawrwydd rhwng barrau eirias;
a gwelais genhedlaeth yn dileu cenhedlaeth
mewn anadliad!
Llafnau o feirdd mewn ymryson
yn unioni hunaniaeth ar hen einion.
Trywanu'r gwreichion yn farddoniaeth
gyfoes o oesol,
yn ferw ei nwyd, nid rhyw farwnadau.
Pren ysgawen mewn parc yn gwisgo'i hun
â les ei gwanwyn hi, a'r gwyn fel plisgyn wy.
Wrth ei bôn: swp o arwyddion ffyrdd yn deilchion
yn ei llwyn fel dail llynedd.
Draw ar fryncyn,
dacw furddun a fu'n gartref unwaith.
'Gwell adfail na phlas ysbeiliwr!' ebe'r taniwr, toc.
Chwiban y llumanwr -
ond yna, rasal o sgrech las, 'Arhoswch!
Mae hyn yn drais.'
'Trais,' ebe'r llumanwr
'yw'r ffust yn ystlys fy merch,
y gatrisen ym mhen fy mab
a'r hollt ym mhenglog fy mrawd.
Hyn yw trais.
Ni wyr na maen na phren na dur un dim
am gur a gwewyr hil!'
Ac ebe'r taniwr, 'Ymlaen!
Nid yw'r daith ar ben!'
4. Adeiladu
Try olwynion olyniaeth
tua'r haf y tu hwnt i'r trwyn.
Aros orig am seibiant cyn ei gyraedd.
Clywch swn plant fel clychau,
draw ar wefus o draeth;
pob un yn Gymro uniaith yn adeiladu wal lydan
o dywod a'i chodi'n warcheidiol
rhag i'r môr estron ddiffodd fflam eu calonnau.
Gair ar ben gair yn troi'n frawddegau hirion
a'r geiriau'n union fel y gronynau
yn treiglo, llithro i'w lle.
Brawddeg ar frawddeg yn ynganu 'Rhyddid!'
gan fydryddu'n orchest o rap
a'r geiriau ifanc, gwyryfol
yn glystyrau tanbaid ar glawdd!
Rhawiad ar rawiad o baragraffau diatalnod
a'u nodau'n codi a dringo fel ehedydd;
llefaru'r plant yn llif euraid,
pob un â'i dafod ar dân
fel draig ar wefl o draeth.
Pob gair yn clecian fel gwreichionen eirias
neu follten ar fur!
Mor hyglyw ydyw'r iaith â hi'n doreithiog,
yn gyfoethog ar riniog yr haf -
nid rhyw gyfieithiad!
Clywch!
Iaith euraidd yw gwneuthuriad
y mur, a mur yr hil yw'r Gymraeg;
hi yw'r gobeithion bythol,
y gwreichion
a'r aeron ifanc a dyf ar bren hynafol
yr ysgawen.
Troi at daniwr y trên
i'w holi'n awchus pa bryd y cawn ni gychwyn
tua'r haf y tu hwnt i'r trwyn.
Ond nid oedd yno
ond ei fflam
a'i air.
Er plicio'n rhwydd bob blwyddyn - haen wrth haen,
Fe dry'r wên yn ddeigryn;
A'r cyffro'n ddadwisgo dyn:
Nid yw'n heinioes ond nionyn.
Heno, rwy'n rhan ohonot:
fy llwyddiant sy'n llwyddiant i ti,
dy chwerthin a'm goglais innau
a'th dristwch yw 'nhristwch i.
Un gwas pob meistr a gaed,
un gwaed yw'r cwbwl i gyd,
un waedd, ac felly'r weddi,
un boen yw holl boenau'r byd.
Un fam pob mam a merch,
un wefr yw pob gwefr yn wir,
un einioes drwy'r holl oesoedd
a lle roedd tiroedd - un tir.
Doe, heddiw ac yfory
Yn un winc, a'r cwbwl yn un!
Dynion: pob lliw'n cyd-dynnu.
Un lliw yw pob lliw a llun.
Heno rwy'n rhan ohonot
a'r byd, sy'n un cyffro byw:
un miragl o firaglau,
uffern pob uffern yw...
|
